Υπάρχουν σαφείς μαρτυρίες για το τι πραγματικά έγινε με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης; - μέρος α'

 Στο συλλογικό έργο "Η εποχή της σύγχυσης", η Εβραία Οντέτ Βαρών-Βασάρ συμμετείχε με μία μελέτη που τιτλοφορείται "Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων (1943-1944) και η αποτύπωσή της: Μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριογραφία".
 Η συγγραφέας αναφέρεται στο ζήτημα της βιβλιογραφίας σχετικά με την αποκαλούμενη εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης απ΄τους Γερμανούς κατακτητές.

 Είναι ολοφάνερο ότι η συγγραφέας είναι αριστερών πεποιθήσεων αφού άλλωστε ισχυρίζεται ότι
 "η Ελλάδα ζει στο πρώτο μισό της δεκαετίας του '60 την πολιτική άνοιξη της ΕΔΑ και των Λαμπράκηδων" (σελ.306)
 Προφανώς η Εβραία συγγραφέας δεν γνώριζε για τις χαιρετούρες και τα "χάιλ Χίτλερ" του Λαμπράκη, ούτε για την συνεργασία του με τον γερμανόφιλο πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο στην Κατοχή.

 Η ίδια τονίζει ότι ούτε στον αντιστασιακό τύπο της Κατοχής, ούτε στις ελληνικές εφημερίδες των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων γίνεται κάποια αναφορά στην εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης (σελ.301).
 Η πρώτη αναφορά έγινε στις 04/01/1946 στην εβραϊκή εφημερίδα της Θεσσαλονίκης "Το Ισραηλίτικον Βήμα" απ' τον Σολομώντα Μπεναδών και η δεύτερη από έναν ανώνυμο αριστερό Εβραίο στην ίδια εφημερίδα 4 μήνες αργότερα. Όπως όμως τονίζει η συγγραφέας:
 "Οι πρώτες αυτές αναφορές αφορούν όμως την αντίσταση και την διάσωση, όχι την εκτόπιση και την εξόντωση". (σελ.302)

 Το πρώτο βιβλίο στα ελληνικά για την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης κυκλοφόρησε το 1948 και ήταν το "Κι όμως όλοι τους δεν πέθαναν" του Ισαάκ Ματαράσσο (σελ.304-5). Σύμφωνα με την Βαρών-Βασάρ, "ο συγγραφέας, γιατρός ο ίδιος, επέζησε προφανώς γιατί κρύφτηκε, όμως στο βιβλίο δεν αναφέρεται στην δική του διάσωση"
και λίγο παρακάτω:
 "Αφηγείται λοιπόν τις πρώτες προφορικές μαρτυρίες, όπως αυτές κατατέθηκαν στην επιστροφή. Φυσικά δεν διέθετε μαγνητόφωνο"

 Μία απ΄τις μαρτυρίες που κατέγραψε ο Ματαράσσο ήταν κάποιου Μπατή που ήταν ο πρώτος όμηρος που επέστρεψε στην Θεσσαλονίκη τον Μάρτιο του '45.
Η Βαρών-Βασάρ λέει πως "μόνο τότε και από το στόμα του θα μάθουν οι πρώτοι Θεσσαλονικείς Εβραίοι που είχαν γλιτώσει την εκτόπιση τι ακριβώς συνέβη στους ομοεθνείς και συγγενείς τους και γιατί δεν θα επιστρέψουν ποτέ".
 Κατόπιν παραθέτει απόσπασμα απ΄το βιβλίο του Ματαράσσο που αναφέρεται στην μαρτυρία του Μπατή:
 "Μόνον κατά τις δέκα το βράδυ μπορέσαμε να συναντήσωμεν τον Μπατή σε ένα καφενείο της οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μας φάνηκε λιγάκι εξαγριωμένος. Είχε ένα ύφος κουρασμένο. Με το καπέλο χωμένο ως τ'αυτιά μας αντιμετωπίζει με κάποια υποψία. [...] "Μίλησε, Μπατή, μίλησε!" Είχαμε δει πια την κόλαση κι ύστερα δεν είδαμε πια τίποτε. Το βλέμμα μας ήταν θολό απ΄τα δάκρυα και ο Μπατής έμοιαζε σαν μια σκια ανάμεσα σ'αυτά και τον καπνό του καφενείου. Ο πόνος μας ήταν μεγάλος, απέραντος σαν τις ψηλές καμινάδες των κρεματορίων του Μπιρκενάου. Δεν είχαμε πια ούτε φωνή να ρωτήσουμε τον Μπατή. Μ'αυτός αδιάφορος σώπαινε. Αυτός είχε γνωρίσει την κόλασι. Από εκεί γύριζε. Ήταν ένας κάτοικος αυτού του τόπου."

Αυτή η περιγραφή αποτελεί, σύμφωνα με την Βαρών-Βασάρ, καταγεγραμμένη μαρτυρία του πρώτου Εβραίου που επέστρεψε απ΄τα στρατόπεδα συγκέντρωσης για την εξόντωση των ομοεθνών του της Θεσσαλονίκης.
 Όπως όμως διαπιστώνει ο καθένας, δεν υπάρχει καμμία μαρτυρία του Μπατή, παρά μόνο κάποιες εντυπωσιακές λογοτεχνικές παρομοιώσεις ("ο Μπατής έμοιαζε σαν σκιά", "ο πόνος μας ήταν μεγάλος σαν τις καμινάδες του Μπιρκενάου").

Ένα άλλο βιβλίο που μνημονεύει η Βαρών-Βασάρ είναι "Το πέρασμα των βαρβάρων" της Μύριαμ Νόβιτς, μίας πολωνοεβραίας ερευνήτριας που επέζησε απ΄το Άουσβιτς και αναφέρεται και στο ζήτημα της εξόντωσης των Εβραίων της Ελλάδας. Εκδόθηκε στην Γαλλία το 1967. Το θέμα όμως είναι ότι υπάρχουν κάποια ερωτηματικά σχετικά με το έργο της.
Η Βαρών-Βασάρ λέει για την Νόβιτς (σελ.310): "Έχοντας συναίσθηση πως δεν κάνει η ίδια μια ιστοριογραφικού τυπου εργασία, καταγράφει με ευαισθησία τις αφηγήσεις των ανθρώπων που δέχονται να της μιλήσουν. Δεν χρησιμοποιεί μαγνητόφωνο, αλλά γράφει με το χέρι. Σε ποια γλώσσα; Γαλλικά; Χρησιμοποίησε διερμηνέα; Αυτά δεν διευκρινίζονται."

 Σύμφωνα με την Βαρών-Βασάρ, το σημαντικότερο έργο σχετικά με το θέμα ήταν το "In memoriam" των Μόλχο και Νεχαμά. Ένα τρίτομο έργο (ο πρώτος τόμος του εκδόθηκε το 1948 ο τρίτος το 1953) που εκδόθηκε απ΄την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης στα γαλλικά. Ξανακυκλοφόρησε το 1973 και μεταφρασμένο στα ελληνικά κυκλοφόρησε το 1974.
 Η Βαρών-Βασάρ αναφέρεται αναλυτικά σε αυτό (σελ.316-324).
Κάνει όμως μία πολύ σύντομη αναφορά (σελ.323) στο έκτο κεφάλαιο του βιβλίου που περιλαμβάνει ένα κείμενο που γράφτηκε βάσει μαρτυριών σχετικά με την εξόντωση και τις εμπειρίες των επιζήσαντων που επέστρεψαν. Δεν προσδιορίζει όμως αν αυτό το έκτο κεφάλαιο συμπεριλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο του βιβλίου που σύμφωνα με τον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης (σελ.316) "παρουσιάζεται με μορφήν ανανεωμένη, χάρις σε πολλές και σημαντικές προσθήκες και διορθώσεις από τον ίδιον τον συγγραφέα του"

 Επίσης η κυρία Βαρών-Βασάρ ξέχασε να αναφέρει ότι ο ίδιος ο Μιχαέλ Μόλχο αναθεώρησε αργότερα κάποιες από τις θέσεις του. Και αυτό δεν το λέει κάποιος αντισημίτης, αλλά ο Εβραίος Ιακώβ Σιμπή σε άρθρο του στο Βήμα.

 Λίγα χρόνια πριν την επανέκδοση του βιβλίου των Μόλχο-Νεχαμά,  η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης επανεκδίδει το 1971 την πρώτη μεταφρασμένη στα ελληνικά μαρτυρία κάποιου Αλμπέρτου Μενασέ με τον τίτλο "Μπιρκενάου. Άουσβιτς ΙΙ. Αναμνήσεις ενός αυτόπτου μάρτυρος" που πρωτογράφτηκε στα γαλλικά το 1947. Η Βαρών-Βασάρ απλά το αναφέρει δίχως να προβεί σε περαιτέρω σχολιασμό. (σελ.315).
Έχουμε δηλαδή μία περίπτωση παρόμοια με αυτή του έργου των Μόλχο-Νεχαμά. Κάποιοι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης κατέγραψαν στα γαλλικά κάποιες μαρτυρίες αμέσως μετά τον πόλεμο. Για περίπου 3 δεκαετίες αυτές οι μαρτυρίες ήταν στα αζήτητα, και ξαφνικά μες στην δεκαετία του ΄70 μεταφράστηκαν, επανεκδόθηκαν και ήρθαν στην επιφάνεια...


 Όπως μπορεί να διαπιστώσει ο καθένας, υπάρχει ένα πρόβλημα με τις μαρτυρίες σχετικά με το ζήτημα της θεωρούμενης εξόντωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
 Συνοψίζοντας, σύμφωνα με την μελέτη της Οντέτ Βαρών-Βασάρ:
- Οι πρώτες αναφορές από Εβραίους δεν έχουν να κάνουν με εξόντωση, αλλά με διάσωση και αντίσταση.
- Άλλες πρωτοκυκλοφόρησαν στα γαλλικά, και ξανακυκλοφόρησαν μεταφρασμένες στα ελληνικά δεκαετίες μετά, η πρώτη με σημαντικές προσθήκες. Ο δε συγγραφέας μιας εξ'αυτών αργότερα αναθεώρησε κάποιες απόψεις του.
- Μία άλλη μαρτυρία ήταν κάποιου Εβραίου που σώθηκε (χωρίς να περιγράφει πως) και κατέγραψε προφορικές μαρτυρίες -χωρίς μαγνητόφωνο- άλλων διασωθέντων. Η μαρτυρία που παρατίθεται κάποιου διασωθέντα ονόματι Μπατή δεν είναι καν μαρτυρία αλλά αφήγηση των θαμώνων ενός καφενείου που σύχναζε ο διασωθείς και δεν παραθέτει κανένα στοιχείο πέραν του ότι "ο πόνος τους ήταν τόσο μεγάλος όσο οι καμινάδες του Μπιρκενάου"....
 - Μία έρευνα μιας πολωνοεβραίας σχετικά με το θέμα παρουσιάζει αντικειμενικές δυσκολίες αφού πέραν της έλλειψης μαγνητοφώνου δεν προσδιορίζονται βασικά εργαλεία της έρευνάς της (γλώσσα, ύπαρξη διερμηνέα κτλ).

 Ένας προσεκτικός αναγνώστης θα παρατήρησε ότι τις πρώτες δεκαετίες ('50 και ΄60) μετά τον Πόλεμο δεν υπάρχει άξιο λόγου εύρος σοβαρών μαρτυριών για ένα τόσο συνταρακτικό γεγονός.
Το αντίθετο όμως ισχύει για τις ύστερες δεκαετίες, κυρίως απ΄την δεκαετία του '80 και μετά.
 Με αυτό το παράδοξο όμως θα ασχοληθούμε στο β΄μέρος της ανάρτησης.