Το αντάρτικο της Σάμου σύμφωνα με τον Φοίβο Γρηγοριάδη

Ο Φοίβος Γρηγοριάδης στο πολύτομο έργο του "Το Αντάρτικο ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ-ΕΚΚΑ-5/42" αναφέρεται μεταξύ άλλων και στο αντάρτικο της Σάμου. Η αναφορά του βέβαια δεν είναι πανάκεια διότι ως γνωστόν ο ίδιος ήταν υψηλόβαθμος αξιωματούχος του ΕΛΑΣ άρα η αμεροληψία του ελέγχεται παρά το ότι ήταν απ΄τους συγκριτικά σοβαρότερους ιστοριογράφους του ΕΛΑΣ. Επίσης δεν είχε άμεση σχέση με το αντάρτικο του νησιού, γι'αυτό και η αφήγησή του στηρίζεται σε αναφορές άλλων και ιδιαίτερα του φιλο-εαμικού μητροπολίτη Σάμου-Ικαρίας Ειρηναίου. Γι'αυτούς τους λόγους πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους ισχυρισμούς του.
 Αξίζει όμως να παρατεθούν κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία που αναφέρει, διότι ούτως ή άλλως οι πληροφορίες για το αντάρτικο στα νησιά του Αιγαίου σπανίζουν.

 Σύμφωνα με τον Γρηγοριάδη η πρώτη ολιγομελής αντάρτικη ομάδα του ΕΑΜ στην Σάμο συγκροτήθηκε τον Νοέμβριο του 1942 και είχε αρχηγό τον Ιπποκράτη Ζαϊμη. Ο Ζαϊμης βγήκε στο βουνό διότι κατεζητείτο απ΄τους Ιταλούς και εκεί βρήκε άλλους 4-5 καταδιωκόμενους. Αυτή ήταν η σύνθεση της πρώτης αντάρτικης ομάδας που ονομαζόταν ΕΑΜ-Αντάρτικα Σώματα Σάμου. Η ονομασία ΕΛΑΣ δεν είχε γίνει ακόμα γνωστή στην απομακρυσμένη Σάμο.
Τον Απρίλιο του 1943 η ομάδα είχε 20 άτομα με πλημμελή οπλισμό. Τότε έφτασε στο νησί ο υπολοχαγός Λεκάτης ως αντιπρόσωπος του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, αλλά οι σχέσεις του με τους εαμίτες δεν ήταν καθόλου καλές. Αντίθετα, είχαν καλύτερες σχέσεις με έναν εκπρόσωπο των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών ονόματι Τζιώτη. Ο Τζιώτης μαζί με έναν αντάρτη ονόματι Παριανό πέρασαν με αυτοσχέδια βάρκα απέναντι στην Τουρκία όπου ήρθαν σε επαφή με βρετανικές υπηρεσίες που δρούσαν εκεί. Σκοπός τους ήταν να παρακάμψουν τον Λεκάτη και να ενισχυθούν με οπλισμό.
 Τα κατάφεραν και επέστρεψαν με κάποια όπλα, λίρες και ένα γράμμα με οδηγίες προς τον Λεκάτη για την στάση του απέναντι στον τοπικό ΕΛΑΣ.

 Έτσι το αντάρτικο τμήμα μπόρεσε και αύξησε την δύναμή του. Αναφέρεται ότι έφτασε στους 350 άντρες, αλλά αυτό δεν μπορεί να εξακριβωθεί.
 Πολύ φιλικά προσκείμενος απέναντι στους αντάρτες ήταν και ο τοπικός μητροπολίτης Ειρηναίος που συνεργαζόταν μαζί τους όσο μπορούσε ώστε να μην γίνει αντιληπτός απ΄τους Ιταλούς.

 Στις 29 Αυγούστου 1943 οι Ιταλοί ξεκίνησαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο νησί με σκοπό την εξολόθρευση των ελασιτών. Δεν κατάφεραν τίποτα, εκτός απ΄τις σύνηθεις βιαιότητες κατά αμάχων. Οι ελασίτες απέφυγαν επιμελώς να συγκρουστούν μαζί τους, όπως γενικώς δεν αναφέρεται καμμία μάχη τους με ιταλικές δυνάμεις.

 Μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών στις 9 Σεπτεμβρίου, έφτασε στην Σάμο κλιμάκιο Άγγλων αξιωματικών για να συζητήσει με τις τοπικές ιταλικές δυνάμεις τον σχεδιασμό της συνεργασία τους. Οι Ιταλοί δεν αφοπλίστηκαν όπως έγινε σε άλλες περιοχές της χώρας αλλά διατήρησαν τον οπλισμό τους και συντάχτηκαν με τους Άγγλους ώστε να αντιμετωπίσουν από κοινού τους Γερμανούς.
 Παράλληλα, οι Άγγλοι διόρισαν επισήμως μία διοικητική επιτροπή του νησιού στην οποία θα ηγείτο ο μητροπολίτης Ειρηναίος, ο οποίος είχε οριστεί συγχρόνως και επίτιμος πρόεδρος του ΕΑΜ Σάμου. Στην επιτροπή συμμετείχαν άλλα τρία μέλη που είχε προτείνει ο Ειρηναίος και οι οποίοι του είχαν υποδειχθεί απ΄τον ΕΛΑΣ.  
 Πρακτικά δηλαδή, οι Άγγλοι ανέθεσαν επισήμως την διοίκηση της Σάμου στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.
 Παρατηρήθηκε δηλαδή το φαινόμενο να υπάρχει εαμίτικη πολιτική διοίκηση με ταυτόχρονη ύπαρξη συντεταγμένης ιταλικής ένοπλης δύναμης και όλοι αυτοί υπό την εποπτεία των Άγγλων.
 Το τμήμα του ΕΛΑΣ, σύμφωνα με τον Γρηγοριάδη, είχε φτάσει τότε τους 1000 άνδρες.

 Την εποχή εκείνη ξεκίνησαν οι βρετανικές επιχειρήσεις για κατάληψη των Δωδεκανήσων, τα οποία τότε άνηκαν στην Ιταλία, προκειμένου να μην τα καταλάβουν οι Γερμανοί. Κατά την διάρκεια εκείνων των επιχειρήσεων έφτασαν στην Σάμο τμήματα του Ιερού Λόχου με τον διοικητή του τον αντισυνταγματάρχη Χριστόδουλο Τσιγάντε. Παρά το ότι υπήρχε αμοιβαία καχυποψία, ελασίτες και ιερολοχίτες συνεργάστηκαν ομαλά και συγκρότησαν μεικτά τμήματα.

  Η αποτυχία όμως των βρετανικών στρατιωτικών επιχειρήσεων στα γειτονικά Δωδεκάνησα επηρέασε όπως ήταν φυσικό και την Σάμο. Μετά την κατάληψη της Λέρου ήταν προφανές ότι πλησίαζε η σειρά της Σάμου. Στο νησί υπήρχαν Άγγλοι κομάντος, οι Ιταλοί, και η μεικτή ελληνική δύναμη Ιερολοχιτών και ελασιτών. Θεωρητικά ήταν εφικτή η υπεράσπιση του νησιού. Όμως ο σφοδρός γερμανικός αεροπορικός βομβαρδισμός της 17ης Νοεμβρίου 1943 αποδιοργάνωσε πλήρως τους αμυνόμενους και ιδιαίτερα τους Ιταλούς που εγκατέλειψαν τις θέσεις τους.
 Η διάλυση των Ιταλών και ο γενικότερος πανικός που προκλήθηκε απ΄τον βομβαρδισμό έκαναν τους Άγγλους να αντιληφθούν ότι δεν υπήρχαν σοβαρές δυνατότητες αμύνης στην επερχόμενη γερμανική εισβολή. Έτσι διατάχτηκε η εκκένωση της Σάμου απ΄τα ένοπλα τμήματα που ήταν υπό τις διαταγές του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Άγγλοι κομάντος, Ιταλοί, Ιερολοχίτες και ελασίτες εγκατέλειψαν άρον άρον το νησί. Μαζί τους έφυγαν και αρκετοί άμαχοι όπως και ο μητροπολίτης Ειρηναίος.
 Ο Γρηγοριάδης γράφει ότι ο ΕΛΑΣ της Σάμου δεν εξαφανίστηκε τελείως αλλά παρέμεινε μία μικρή ομάδα 30 ατόμων, χωρίς όμως να αναφέρει καμμία δράση τους κατά των Γερμανών.