Oι γερμανικές επιχειρήσεις στην Πίνδο το 1943 και η στάση του ΕΛΑΣ

Η μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών στην Πίνδο το φθινόπωρο του 1943 είχε την κωδική ονομασία "Πάνθηρας" και στόχευε πρωτίστως στην ανάκτηση του ελέγχου επί της κεντρικής οδού Τρικάλων-Ιωαννίνων και Άρτας-Ιωαννίνων τις οποίες ήλεγχαν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ αντίστοιχα μετά την ιταλική συνθηκολόγηση του Σεπτεμβρίου.

   

 Δύο μέρες πριν την έναρξη του "Πάνθηρα",  στις 16/10/1943 ξεκίνησε η επιχείρηση Λέων με γερμανικές δυνάμεις που ξεκίνησαν απ΄την Άρτα και έπληξαν τον ΕΔΕΣ στα Τζούμερκα και ιδιαίτερα στο Βουλγαρέλι. Αυτό συνέβη κατά την διάρκεια του εμφυλίου ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ που είχε αρχίσει λίγες μέρες πριν, με αποτέλεσμα ο ΕΔΕΣ να εμπλακεί σε διμέτωπο αγώνα που παραλίγο να του στοιχίσει ακριβά. Το ίδιο συνέβη και λίγες μέρες αργότερα (26/10/1943) με την επιχείρηση Πούμα (συμπληρωματική του "Πάνθηρα") που χτύπησε τον ΕΔΕΣ στα Θεοδωριανά και στην Νεράιδα. Και πάλι ο ΕΔΕΣ μπλέχτηκε σε διμέτωπο αγώνα κατά Γερμανών και κομμουνιστών, ήρθε σε πολύ δύσκολη θέση και μάλιστα ακόμα και ο ίδιος ο Ζέρβας κινδύνεψε να συλληφθεί.

   

 Στις 18/10/1943 ξεκίνησε η μεγάλη επιχείρηση "Πάνθηρας". Η ημερομηνία έναρξης των επιχειρήσεων δεν ήταν φυσικά άσχετη με την λήξη της ανακωχής μεταξύ Γερμανών και ΕΛΑΣ που είδαμε εδώ. Οι γερμανικές δυνάμεις είχαν χωριστεί στην Ανατολική Ομάδα Μάχης, την Δυτική Ομάδα Μάχης και την Ομάδα Μάχης Βορρά, με κύρια ορμητήρια τα Τρίκαλα, την Κόνιτσα και τα Ιωάννινα. Τότε στην Πίνδο  υπήρχε μεγάλος όγκος δυνάμεων του ΕΛΑΣ, κυρίως της 1^ης Μεραρχίας που ήταν η πλέον αξιόμαχη καθώς είχε ενισχυθεί με το πολεμικό υλικό της ιταλικής Μεραρχίας Πινερόλο που είχε αφοπλιστεί δολίως απ’τον ΕΛΑΣ μερικές εβδομάδες πριν κατά παράβαση της σχετικής συμφωνίας. Επίσης στην Πίνδο υπήρχε το στρατηγείο του ΕΛΑΣ στην Καστανιά και η έδρα του Κοινού Γενικού Στρατηγείου των Ανταρτών στο Περτούλι.

  

 Δεν θα μπούμε σε λεπτομερείς  περιγραφές διότι θα πλατειάσουμε υπερβολικά. Η ουσία είναι ότι οι Γερμανοί πέτυχαν σχετικά εύκολα τους αντικειμενικούς τους σκοπούς, που ήταν η διάνοιξη των προαναφερόμενων οδικών αρτηριών που είχαν γι’αυτούς στρατηγική σημασία. Παράλληλα κατέκαψαν πολλά χωριά της Πίνδου σκορπώντας τον θάνατο και τον πανικό στους χωρικούς.

 Το ερώτημα είναι τι έπραξαν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν εκεί. Η ιστορική πραγματικότητα λέει ότι η καλύτερα εξοπλισμένη 1^η Μεραρχία του ΕΛΑΣ ουσιαστικά δεν προέβαλλε πουθενά αντίσταση. Έτσι οι Γερμανοί μπήκαν ουσιαστικά δια περιπάτου στην Καλαμπάκα, στην Καστανιά και στο Περτούλι τα οποία και κατέκαψαν. Το ίδιο συνέβη και με άλλα χωριά. Πουθενά δεν υπερασπίστηκαν  τις θέσεις τους, παρά μόνο υποχωρούσαν ατάκτως στο άκουσμα των Γερμανών και άφηναν τον άοπλο πληθυσμό στην μοίρα του. Αυτό φυσικά προκάλεσε χείριστες εντυπώσεις στους χωρικούς που έβλεπαν τους ελασίτες που μέχρι πρότινος έκαναν κηρύγματα περί λευτεριάς να υποχωρούν ατάκτως και να τους αφήνουν εκτεθειμένους στις διαθέσεις των Γερμανών.

  

  Κατά την επιχείρηση Πάνθηρας, οι ελασίτες προέβαλλαν αντίσταση μόνο στην Μεσοχώρα, στην Βωβούσα και στο Περιβόλι. Στην Μεσοχώρα αντιστάθηκαν με επικεφαλής τον Βελουχιώτη που είχε σπεύσει στην περιοχή, όχι βέβαια για να οργανώσει την άμυνα κατά των Γερμανών αλλά ως αρχηγός του Εκστρατευτικού Σώματος Ηπείρου κατά του ΕΔΕΣ. Άλλωστε οι προτεραιότητες του Βελουχιώτη -και κατ’επέκταση του ΕΛΑΣ- φαίνονται στην παρακάτω διαταγή του προς την 8^η Μεραρχία του ΕΛΑΣ στις 20/10/1943:

 

Ιδού το κείμενο:

 ΓΕΝΙΚΟΝ ΑΡΧΗΓΕΙΟΝ

Προς την ΥΙΙΙ Μεραρχίαν Χαλίκι

Ως υπεύθυνος διαχειριζόμενος το ζήτημα της εκκαθαρίσεως της ΕΔΕΣ επί των υμετέρων ενεργειών έχω να παρατηρήσω:

α) Πολιτικής και από στρατηγικής και τακτικής άποψης του πόλεμου μας εναντίον του εσωτερικού (Ζέρβας - Αντίδραση) και εξωτερικού (Γερμανοί) εχθρού, η ενέργεια σας να αποσύρετε τις εναντίον του δυνάμεις για να συμπτύξετε και προβάλετε αντίσταση προς Μέτσοβον ενεργούντες Γερμανούς, είναι απολύτως εσφαλμένη και ασύμφορος.

β) Κατά την γνώμη μου είναι χίλιες φορές προτιμότερο να διανοίξουν οι Γερμανοί την οδόν Ιωαννίνων - Μετσόβου - Καλαμπάκας, παρά να εξακολουθήσει υφιστάμενος ο ΕΔΕΣ, έστω για μια εβδομάδα ακόμη.
 

γ) Γι' αυτό εντέλλομαι όπως άμα λήψει παρούσης διατάξητε αμέσως τον Καβαλάρη, απαλλασσόμενου του εφεδρικού και συμπληρωμένης της δυνάμεως του δια δυνάμεων ενεργού ΕΛΑΣ, ώστε να έχει 300 άνδρας τουλάχιστον, να κινηθή ταχύτατα προς θέση Πλάκα εκείθεν δράση εναντίον Εδεσιτών, λαμβάνων επαφήν με τα υμέτερα τμήματα και υπό τας διαταγάς μου, του λοιπού αποτελούσης της δυνάμεώς του μέρους του υπ' εμέ ανεξαρτήτου εκκαθαριστικού συγκροτήματος.

Αναφέρατε δια του ιδίου συνδέσμου λήψιν παρούσης και έναρξιν εκτελέσεως.

Ώρα 2.30'
Καλαρύτες 20 - Χ  - 43

Σύμφωνα με την έκθεση του Βελουχιώτη προς το Γ.Σ του ΕΛΑΣ ("Η Εθνική Αντίστασις" του Κομνηνού Πυρομάγλου, σελ.350-1) για τις πολεμικές επιχειρήσεις των ημερών εκείνων, στην Μεσοχώρα οι ελασίτες αντιστάθηκαν λιγότερο από 4 ώρες και είχαν 11 νεκρούς.  

 Στην Βωβούσα και στο Περιβόλι αντιστάθηκαν δυνάμεις της 10^ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και ήταν μάλλον η μοναδική περίπτωση που στάθηκαν σχετικά αξιοπρεπώς. Κράτησαν για μία περίπου μέρα (20-21 Οκτωβρίου) προτού τελικά υποχωρήσουν προξενώντας συνολικά απώλειες 5 αντρών στους Γερμανούς. Αυτή η μάχη μπορεί να θεωρηθεί σαν η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα της φυγομαχίας του ΕΛΑΣ στην διάρκεια των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων της Πίνδου.

  

 Αντιθέτως ο ΕΔΕΣ έδωσε έναν εξαιρετικά δύσκολο διμέτωπο αγώνα που παραλίγο να οδηγήσει στην διάλυσή του. Οι απώλειες του ΕΔΕΣ υπολογίζονται γύρω στα 450 νεκρούς και ήταν αναλογικά σαφώς περισσότερες απ’αυτές του ΕΛΑΣ (ο Σαράφης γράφει για 500 νεκρούς, άρα πιθανότατα ήταν λιγότεροι) και ήταν κυρίως κατά την διάρκεια των επιχειρήσεων Πούμα και Λέων, όπως γράφτηκε παραπάνω.

   Βάσει των γερμανικών σημάτων, οι γερμανικές απώλειες υπολογίζονταν γύρω στους 41 νεκρούς και 195 τραυματίες. Φυσικά ο ισχυρισμός του Σαράφη για 1000 (!!!) νεκρούς Γερμανούς δεν στέκει ούτε για ανέκδοτο…

 Πιθανότατα οι περισσότερες γερμανικές απώλειες προκλήθηκαν απ’τις συγκρούσεις με τον ΕΔΕΣ αφού όπως είδαμε ο ΕΛΑΣ σε ελάχιστα σημεία αντιστάθηκε, εν αντιθέσει με τις δυνάμεις του Ζέρβα που έδιναν κυριολεκτικά αγώνα επιβίωσης απέναντι σε 2 αντιπάλους. Άρα ήταν λογικό να αμύνονται πιο σθεναρά και κατ’επέκταση να προκαλούν μεγαλύτερες απώλειες στον εχθρό.   

 Άλλωστε και ο ίδιος ο Βελουχιώτης στην προαναφερθείσα έκθεσή του ομολογούσε για τον ΕΛΑΣ ότι "η συνοχή και η πειθαρχία ήταν σχεδόν μηδέν" ("Η Εθνική Αντίστασις" του Κομνηνού Πυρομάγλου, σελ.346), συνιστούσε στους υφιστάμενούς του "συνέχιση εκκαθαρίσεως ΕΔΕΣ και αφοπλισμό χωριών, επιτήρηση Γερμανών και επιχείρηση ει δυνατόν ελαστικότατα" (στο ίδιο, σελ.348). Στην συνάντησή του με τον Τζήμα την 01/11/1943 ο Βελουχιώτης λέει ότι ο πρώτος διαπίστωσε ότι "ο ΕΛΑΣ δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα σε εκ παρατάξεως μάχες με Γερμανούς" (στο ίδιο, σελ.351) κτλ. 

 Γενικότερα πουθενά δεν φαίνεται κάποια διάθεση ουσιαστικής σύγκρουσης με τους Γερμανούς, αντιθέτως η ηγεσία του ΕΛΑΣ έχει κυρίως την προσοχή της στραμμένη στον αγώνα κατά του ΕΔΕΣ.

 Αυτή η ανέντιμη και αντιπατριωτική στάση ήταν φυσικά άκρως ενδεικτική των προθέσεων του ΚΚΕ/ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Οι Γερμανοί ρήμαζαν την Πίνδο και οι κομμουνιστές υποχωρούσαν γιατί το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν η διάλυση του ΕΔΕΣ.

 Πέραν της έκθεσης του Βελουχιώτη, τα υπόλοιπα στοιχεία για την ανάρτηση προήλθαν απ΄το βιβλίο "Επιχείρηση Πάνθηρας" του Δημήτρη Κωνσταντινίδη που βασίστηκε εν πολλοίς σε γερμανικά στρατιωτικά αρχεία.